Marjolein en Kai hebben alle twee een intrinsieke motivatie om de mobiliteitstransitie in Nederland tot stand te brengen. Dat komt in het gesprek dat we met ze voeren ook meerdere malen tot uiting. Marjolein noemt zichzelf ‘mobilisator’. Zij brengt mensen en organisaties in beweging en ze motiveert en faciliteert hen om echt anders te werk te gaan. Marjolein: “De mobiliteitstransitie is keihard nodig en vraagt een enorme verandering in de manier van werken van overheden en vervoerders.” Kai heeft brede ervaring in het inrichten van samenwerkingsverbanden op regionale, provinciale en landelijke schaal. Hij leidt graag het traject van visievorming en strategie, zeker waar die leiden tot gebiedsgerichte aanpakken. Kai: “Met de mobiliteitstransitie willen we ervoor zorgen dat we een verandering in reisgedrag van de weggebruiker voor elkaar krijgen. Dan heb je enerzijds te maken met grote organisaties als ProRail, NS en Rijkswaterstaat. En aan de andere kant van het spectrum gaat het natuurlijk om de reiziger, die in een bepaalde buurt en een bepaalde gemeente woont. Deze twee groepen vinden elkaar niet vanzelf. Met een gebiedsgerichte aanpak brengen we ze bij elkaar.” 

Oplopende druk door minder capaciteit en meer verkeer 

We staan in de Nederland voor de grootste onderhoudsopgave ooit. Veel bruggen, tunnels, viaducten en sluizen stammen uit de jaren ‘50 en ‘60 van de vorige eeuw. Sinds die tijd is het verkeer enorm toegenomen en zijn vrachtwagens een stuk zwaarder geworden. Dit betekent dat de komende tien tot vijftien jaar veel renovatiewerkzaamheden zullen plaatsvinden. Ook op het spoor komt deze onderhoudsopgave eraan. Met als gevolg en conclusie: een vermindering van de beschikbare capaciteit op ons spoor- en wegennetwerk. 

Op ditzelfde moment is er nog een ontwikkeling gaande om rekening mee te houden: de enorme bouwopgave. Kai: “De komende jaren worden er zo'n 1 miljoen nieuwe woningen en heel veel kantoren gebouwd. Als je het streven hebt om het autoverkeer ook op die locaties niet toe te laten nemen, kan je dat deels oplossen door slim na te denken over de ruimtelijke ordening en de infrastructuur. Maar voor een heel groot deel zit het in gedrag van de reiziger.” 

Gedrag veranderen en behouden 

Waar veel mensen niet blij zullen worden van de diverse wegafsluitingen die er de komende jaren aankomen, zien Kai en Marjolein deze werkzaamheden ook als een kans. Een kans die ze graag met beide handen grijpen om versneld een verandering in reisgedrag te bewerkstelligen. Immers, als de auto geen aantrekkelijke optie is omdat je kilometers moet omrijden of lang in de file moet staan, dan is de stap naar een andere manier van reizen óf thuisblijven een stuk kleiner. Op deze manier kun je werken aan kortetermijndoelstellingen en vandaag het nieuwe gedrag stimuleren en faciliteren, zodat je reizigers vervolgens kunt overtuigen om dit gedrag vast te houden. Zo verbind je ook de mobiliteitsdoelstellingen voor de lange termijn aan deze aanpak bij tijdelijke hinder. 

Om mensen hun gedrag aan te laten passen, kun je aan verschillende knoppen draaien. Kai: “Ik gebruik altijd de uitspraak van de wortel en de stok, over het verleiden en het ontmoedigen. Aan de ene kant wil je het gewenste gedrag extra aantrekkelijk maken, aan de andere kant wil je het ongewenste gedrag juist minder interessant en aanlokkelijk maken. In het voorbeeld van fietsstimulering kan de wortel bijvoorbeeld het vergoeden van fietskilometers zijn, of het aanbieden van een voordelig leaseplan voor e-bikes. De stok zet je in dit geval in om het reizen met de auto minder aantrekkelijk maken, door bijvoorbeeld parkeertarieven te verhogen of door het centrum af te sluiten voor autoverkeer.” 

Plannen en afstemmen 

Planning is bij het aanpakken van bereikbaarheidsvraagstukken cruciaal. “Het is heel ingewikkeld”, zegt Marjolein. “Zeker nu we sneller dan we dachten heel veel infrastructuur moeten vervangen én er die grote bouwopgave is. Het hele wegennetwerk loopt vol en met Rijkswaterstaat, provincies en gemeenten heb je te maken met veel verschillende wegbeheerders die logischerwijs allemaal ook hun eigen onderhoud en werkzaamheden moeten uitvoeren.” 

“Het is niet eenvoudig om die op elkaar af te stemmen”, zegt Kai met gevoel voor understatement. “Neem de Maastunnel bij Rotterdam. We hebben daar heel veel werk verzet om mensen op de fiets te krijgen toen de tunnel was afgesloten. Dat lukte heel aardig, maar vervolgens ging de fietstunnel van de Maastunnel dicht en stapten al die fietsers weer in de auto.” 

Gebiedsgericht te werk gaan  

Gebiedsgericht werken is volgens Kai en Marjolein een manier om gestructureerd om te gaan met de complexiteit van bereikbaarheid en de mobiliteitstransitie. Het biedt een methode om de langetermijndoelen voor een gebied scherp voor ogen te krijgen, te houden en te zorgen dat alle actoren die van invloed kunnen zijn ook echt dezelfde kant op rennen. Dat klinkt als een open deur, maar eenvoudig is het in de praktijk allerminst.  

Kai: “Een gebiedsgerichte aanpak is een middel om de bereikbaarheid effectief en efficiënt aan te pakken, geen doel op zich. Er zijn veel verschillende stakeholders betrokken, van wegbeheerders tot belangengroepen en het bedrijfsleven. Samen zullen zij projectmatig aan de slag moeten gaan om de mobiliteitstransitie te versnellen. Om te komen tot gedragsverandering van de weggebruiker en zo te kunnen werken aan doorstroming, veiligheid en duurzaamheid. Samen kunnen we daadwerkelijk bijdragen een oplossing voor bereikbaarheids- of leefbaarheidsproblematiek in een specifiek gebied. De kern van de zaak: verbinden van langetermijndoelstellingen voor een gebied aan kortetermijnactiviteiten. En planningen zo met elkaar uitlijnen dat de langetermijndoelen optimaal worden bereikt. 

Stappen om bekende valkuilen te omzeilen

Een gebiedsgerichte aanpak is geen kant-en-klare aanpak die je even van de plank kunt pakken; het is strategisch en tactisch maatwerk. Het begint al bij het begin, want waarom is het in een specifieke situatie wijsheid om gebiedsgericht te werk te gaan? Er zijn meerdere aanleidingen en redenen om te starten met een gebiedsgerichte bereikbaarheidsaanpak. En als je dan wilt starten, wat zijn dan de eerste stappen om te zetten? 

Enkele bekende valkuilen die roet in het eten kunnen gooien, bevinden zich aan het begin van het traject. Marjolein: “Er zijn vaak geen kartrekkers. Iedereen ziet het probleem, maar is te druk met het eigen dagelijkse werk. Organisaties zijn niet vaak ingericht op gebiedsgericht werken en hebben daar geen tijd, uren of financiën beschikbaar voor. Er moeten organisatiestructuren opgezet worden, dit gaat vaak top-down, en dat duurt daarmee vaak lang. Ook ontbreekt regelmatig het mandaat om planningen van verschillende initiatiefnemers op elkaar aan te passen. Zonder houvast en ervaring komt gebiedsgericht werken dus complex en intensief over. Daardoor blijven we nog steeds veelal doen wat we deden en ‘modderen we wat in de marge’.” 

Maar nu – vandaag – is de urgentie zichtbaar. De grootste onderhoudsopgave van het wegennet ooit, de grote woningbouwopgave én een klimaatprobleem. Nederland heeft nu behoefte aan en heel veel baat bij een breed gedragen en structureel aangevlogen mobiliteitstransitie. 

Het moment is nu

Gelukkig voor Marjolein en Kai zijn er goede tijden op komst. Kai: “Er is maatschappelijk gezien een noodzaak tot mobiliteitstransitie en sinds kort is er ook bestuurlijke urgentie voor de gebiedsgerichte aanpak. Het was altijd een beetje onontgonnen gebied, maar men krijgt steeds beter door wat er nodig is voor bijvoorbeeld de planningsvraag. Als je die kluwen eenmaal ontward hebt, kun en moet je doorpakken.” 

Ook Marjolein ziet positieve ontwikkelingen. Het bedrijfsleven wordt zich er steeds bewuster van dat ook zij een sleutelrol hebben in het bereikbaar houden van de regio. Zie zien dat ze hier zelf aan kunnen bijdragen met maatregelen voor hun personeel, bezoekers en logistiek. “Natuurlijk zien we nog wel verschillen in de houding van bedrijven. In het ene gebied zitten echt ambassadeurs voor duurzame mobiliteit, die urgentie voelen en nadrukkelijk inzetten op onder meer thuiswerken en reizen buiten de spits. Terwijl in andere gebieden die bewustwording nog moet komen en we een meer afwachtende houding zien, waarbij nog veel naar de overheid gekeken wordt.”  

Gaat het dan wel snel genoeg? “Die vraag raakt bij mij wel een activistische knop”, reageert Kai. “Ten opzichte van twee jaar geleden weten we dat we vrij probleemloos op grote schaal kunnen thuiswerken, daar hebben we echt stappen in gemaakt. Ik zou dan ook graag een oproep willen doen aan alle werkgevers om wat we op dat vlak geleerd hebben, vast te houden. Omarm het thuiswerken, want anders gaat de transitie niet snel genoeg.” 

Het is duidelijk. Bereikbaarheid en mobiliteit zijn geen onderwerpen die je zomaar even beetpakt. Het draait om keuzes, om gedrag en om de juiste aanpak op het juiste moment. En die aanpak is niet lokaal, die aanpak is gebiedsgericht. Want afhankelijkheden, kansen en uitdagingen laten zich net zomin als reizigers beperken door de geografische grens van een provincie, gemeente of wijk. Kortom, die gebiedsgerichte bereikbaarheidsaanpak is geen sinecure. 

Stappenplan en tips 

Er bestaat niet één ultieme gebiedsgerichte aanpak. Maatwerk is essentieel, want elk gebied heeft zijn eigen aanleiding, eigen problematiek, eigen initiatoren en zijn eigen aanvliegroute. Toch kent de gebiedsgerichte bereikbaarheidsaanpak van XTNT een duidelijke lijn. Kai en Marjolein delen enkele stappen en tips om de gebiedsgerichte aanpak succesvol van de grond te krijgen. 

Stap 1: Ambitie bepalen 

Het start met een urgent probleem waar één of meerdere partijen last van hebben en dat ze willen aanpakken. Denk aan een combinatie van diverse wegwerkzaamheden met grote impact in een gebied waar het wegennetwerk al zwaar belast ís. Marjolein: “Als je te ambitieus bent, en alles wat relevant is meteen wil meenemen, dan gebeurt er niks. Mensen hebben dan geen idee waar ze moeten beginnen. Neem de ‘structurele gedragsverandering’. De meeste partijen zijn het er wel over eens dat die nodig is, maar waar begin je dan? Als je bijvoorbeeld wegwerkzaamheden in samenhang weet aan te pakken en hindermaatregelen slim weet te combineren, dan is er al een wereld gewonnen. Een vervolgstap kan dan zijn om de weggebruiker te verleiden zijn aangepaste reisgedrag na de werkzaamheden te behouden .Je moet klein beginnen, bij een concreet én behapbaar probleem, waarvan de urgentie onomstotelijk ervaren wordt. Door snel meters te maken, houd je de energie vast bij alle stakeholders. Vervolgens bouw je verder op de successen die je boekt.” 

Tip: Begin klein en bouw voort op successen 

Stap 2: Stakeholders bij elkaar brengen 

De gebiedsgerichte aanpak start met stakeholders die zich verbonden voelen en die dezelfde urgentie voelen om aan de slag te gaan. Begin ook hier klein, en stel iemand aan die het traject kan begeleiden, de kar kan trekken. Gaandeweg kan het groepje worden uitgebreid met nieuwe stakeholders. Kai: “Het is belangrijk om een kwartiermaker te hebben die voor voortgang zorgt. Deze persoon kent het gebied, weet welke uitdagingen er leven en kent de planningen van de verschillende betrokkenen.” 

Tip: Maak één iemand kartrekker van de gebiedsaanpak en breid dan uit. 

Stap 3: Feiten op orde en kansrijke oplossingsrichtingen bepalen 

Maak een samenhangend overzicht van de gewenste langetermijnontwikkelingen in een gebied. Welke woningbouwopgave ligt er, vindt er gebiedsontwikkeling plaats? Welke nieuwe mobiliteitsprojecten komen eraan, wanneer en hoeveel verkeershinder gaat er ontstaan door renovatie van infrastructuur? Maar ook: wie zijn de reizigers in je gebied, waarom reizen zij zoals ze reizen en wat zijn motieven en weerstanden om het gedrag aan te passen? Kai: “Het is essentieel om je data op orde te hebben. Uit onderzoek moet blijken welke maatregel past bij een gebied en kun je concrete focus bepalen waarop je je gaat richten. Almere en de Zuidas hebben bijvoorbeeld echt met compleet andere uitdagingen te maken.”  

Tip: Doe onderzoek en zorg voor goede data 

Vervolgstappen 

Door klein te beginnen, een kwartiermaker aan te stellen en je data op orde te krijgen, leg je een uitstekende basis voor je gebiedsgerichte aanpak. Nu weet je waar je kansen liggen, waar de uitdagingen en wie die te lijf gaan. De vervolgstap is dat je dit alles verder uit gaat werken en uit gaat breiden. Marjolein: “Natuurlijk ben je er nog niet als je de structuur en aanpak bepaald en ingericht hebt, dan kun je door met het échte werk. Dan kun je de kansrijke mobiliteitsmaatregelen gaan uitwerken en implementeren, met alle bijbehorende leuke en uitdagende aspecten. Gelukkig hoeven we ook daar niet te pionieren en zijn we bekend met de te nemen stappen en de te mijden valkuilen. Maar voor nu: een goed begin is het halve werk!”