Positieve gezondheid en de fysieke leefomgeving

“Het concept van positieve gezondheid is door Machteld Huber bij het Louis Bolk Instituut ontwikkeld”, steekt onderzoeker Sjef Staps van wal. “Ze is in 2014 op dat onderwerp gepromoveerd. Een jaar eerder publiceerde ik mijn boek over klimaat en biodiversiteit, ‘Over de crisis niets dan goeds’. Dat eindigt met een oproep voor zelfregie over je leefomgeving. Bij positieve gezondheid speelt zelfregie over je gezondheid een belangrijke rol. Het leek me interessant om die twee onderwerpen bij elkaar te brengen. We schreven een kort paper over wat dat zou kunnen betekenen en inmiddels ben ik fulltime met dit thema bezig.” 

Straat, buurt en wijk 

Staps geeft aan dat de leefomgeving veel invloed kan hebben op de gezondheid van mensen. Positieve gezondheid is een bredere kijk op gezondheid, uitgewerkt in zes dimensies, waarbij zelfregie dus een belangrijke factor is. Dit model is door Staps doorontwikkeld naar het Bolk-model voor Positieve Gezondheid en Leefomgeving. Staps:  “Het model kent verschillende schaalniveaus, bijvoorbeeld van straat tot buurt en wijk. Het klopt dat je als individu niet altijd veel invloed hebt op hoe je leefomgeving is ingericht. Zelfregie is vooral van toepassing in je eigen straat, de overheid krijgt meer invloed naarmate de schaal groter wordt. Verder hangt het heel erg af van de specifieke situatie. Een wijkcoördinator kan bijvoorbeeld ook een belangrijke rol spelen.” 

Het Bolk-model van Staps is een methode voor de benadering van gezondheid in relatie tot de leefomgeving, tot de eigen buurt en wijk. Denk bij mentaal welbevinden bijvoorbeeld aan de vermindering van geluidshinder en verbinding met de buurt. Bij lichaamsfuncties aan fietspaden en sportmogelijkheden. En bij dagelijks functioneren aan de toegang tot informatie over het voedselaanbod. 

Behoefte aan sociale cohesie 

Staps: “Het model is onderdeel van een werkmethode die integraal en participatief is. We richten ons daarbij op de knelpunten en behoeften in de leefomgeving, we verkennen de kwaliteiten in een wijk en inventariseren welke interventies er mogelijk zijn. Het model past bij de ontwikkeling dat er steeds meer behoefte is om op het gebied van gezondheid en de sociale en fysieke leefomgeving verbeteringen te maken. In de huidige individualistische samenleving is er veel behoefte aan sociale cohesie.”  

Geldt dat voor iedereen? “Soms is het inderdaad een persoonlijke behoefte. Bij een project in de Amsterdamse Bijlmer hebben we samengewerkt met lokale organisaties en actieve bewoners om die behoefte scherp te krijgen. Het model is in principe overal toepasbaar, maar in wijken waar gemiddeld gezien de gezondheid achterblijft is met minder inspanning vaak meer winst te behalen. Overigens zien we gezondheid als een breed begrip, het welzijn van mensen nemen we ook mee.” 

Wat levert het op? 

De hamvraag is natuurlijk: wat levert het op als je het Bolk-model voor Positieve Gezondheid en Leefomgeving in de praktijk toepast? “In Den Burg op Texel hebben we met de (destijds toekomstige) bewoners van het Hoekerf van de wijk De Tuunen in het voorjaar 2020 samen in kaart gebracht hoe zij gemeenschappelijke ruimtes in de wijk willen invullen. Tijdens de workshops met betrokkenen is het Bolk-model voor Positieve Gezondheid en Leefomgeving ingezet. Drie jaar lang hebben we gemonitord wat dat heeft gebracht. De resultaten zijn wel verstoord, want net toen mensen in de wijk kwamen wonen, kwam corona. Maar desondanks blijkt uit ons onderzoek dat de bewoners in de wijk tevreden zijn over de inclusiviteit in de wijk, de sociale cohesie en de invloed die ze zelf hebben op de inrichting van de wijk. Verder kan gezamenlijk groenonderhoud voor lagere kosten voor zowel bewoners als de woningcorporatie gaan leiden. Bewoners van de zorginstelling Novalishoeve hebben de mogelijkheid om door te stromen naar zelfstandiger wonen in de wijk en we zien bij een aantal van deze cliënten een verlaging van hun indicatieniveau, wat ook weer tot lagere kosten leidt. In de wijk is ook een instelling waar mensen met dementie wonen en van die organisatie horen we dat bij veel van de bewoners minder medicatie gebruiken, waarschijnlijk door de aanwezigheid van veel groen in de wijk en betere voeding.” 

Synergie met andere opgaven 

Aangezien gezondheid in de leefomgeving bevorderd wordt door veel verschillende factoren, zoals ook in het model te zien is, biedt de aanpak bij uitstek de mogelijkheid om integraal aan meerdere verbeteringen te erken. “Ons model is een mooie gelegenheid om alle opgaven te laten meewegen”, zegt Staps dan ook. “Het biedt een compleet plaatje. Het Bolk-model kan wat mij betreft ook een mooie tool zijn om te gebruiken bij de Omgevingsvisie. Ik merk dat veel gemeenten ermee worstelen hoe ze gezondheid in die visie een plek kunnen geven. Van GGD’en hoor ik dat het nog geen vanzelfsprekendheid is dat ze op tijd aan tafel worden gevraagd. Dat is kennelijk nog moeilijk te borgen. Er is veel behoefte aan integrale oplossingen, maar uiteindelijk heeft in veel organisaties elk domein nog z’n eigen afvinklijstje.” En dat terwijl de fysieke leefomgeving heel veel mogelijkheden biedt, vindt Staps. “Er gaat veel geld om in deze wereld. In situaties waarin de schop toch al de grond in gaat, is het makkelijker om ergens een gezondheidscomponent aan toe te voegen, er kan dan veel synergie ontstaan. Dit kan vanuit veel verschillende hoeken worden opgepakt. Vaak komt de vraag echter bij ons vanuit het sociale domein. Het mooiste zou zijn als Positieve Gezondheid wordt verankerd in de Omgevingsvisie, vanuit de integrale gedachte.” 

Door de Omgevingsvisie ervoor te gebruiken wordt vastgelegd dat gezondheid wordt meegenomen in alle aspecten van de fysieke leefomgeving. Hoe dat vervolgens wordt ingevuld is vrij. “Je kunt het op duizenden manieren invullen. Het Bolk-model is vooral een tool om alle betrokkenen aan tafel te krijgen en op een participatieve, integrale manier het gesprek te voeren. Bovendien wordt in het ingevulde model goed zichtbaar of de balans goed is of dat er op sommige vlakken nog maatregelen mogelijk zijn.” 

Rol van de overheid 

Het model biedt volgens Staps de mogelijkheid om zo goed mogelijk aan gezondheid te weken. De meeste winst is vaak te behalen in wijken waar overwegend mensen met een lagere sociaal economische status wonen. Of daar meteen de koppeling gemaakt kan worden met opgaven als biodiversiteit en klimaatadaptatie is de vraag. De mogelijkheden zijn er zeker, maar ‘in die wijken lijkt de klimaatcrisis vaak nog ver weg’, weet Staps. “En dat komt mede door de rol van de overheid. Die had dit vraagstuk al lang veel hoger op de agenda moeten zetten.” Staps zet sowieso zijn vraagtekens bij de rol die de overheid speelt als het gaat om het verbeteren van de leefomgeving. “In Artikel 21 van de Grondwet staat dat het een taak van de overheid is om het leefmilieu te verbeteren. Rond thema’s als klimaat en biodiversiteit gebeurt al decennialang het tegenovergestelde, wat leidt tot onherstelbare schade voor toekomstige generaties.” 

Het Bolk-model kan een kentering teweeg brengen, als het aan Staps en zijn collega’s ligt. “Positieve Gezondheid heeft sinds een jaar of tien een enorme vlucht genomen en is voor veel partijen een belangrijke basis geworden. Veel Nederlandse gemeenten hebben het concept opgenomen in hun beleid.” Is er dan helemaal niets aan te merken op het model? “Wij zijn er natuurlijk heel enthousiast over”, lacht Staps. “Wel is het goed om te beseffen dat het model echt uit een westerse koker komt. In onze cultuur staat het individu centraal, terwijl in sommige andere culturen de gemeenschap een centrale rol heeft. Afhankelijk van de doelgroep zou het model daarop nog kunnen worden bijgesteld.” 

Biind Bites 

Meer weten over het model voor Positieve Gezondheid en de Leefomgeving? Schrijf je dan in voor Biind Bites, een korte lunchlezing op 16 maart over dit onderwerp. Sjef Staps vertelt dan meer over het onderwerp. Inschrijven is gratis. 

Lees ook het Biind Magazine over een gezonde leefomgeving!