Onderzoek naar duurzame water- en ecosystemen voor klimaatrobuust stedelijk groen

Over de link tussen hitte en waterbehoefte van groen zijn veel vragen. Het onderzoeksproject start met een inventarisatie van bestaand en kansrijk opgaand groen voor Nederlandse steden. Met behulp van atmosfeermodellen proberen de betrokken stakeholders de relatie te leggen tussen verdamping en verkoeling en voeden ze het Landelijk Hydrologisch Model, waarmee het effect van stedelijke verdamping op het grondwaterpeil geschat kan worden. Door bestaande kennis over klimaatbestendige uitgangsmaterialen te combineren met kennis van natuurlijke (bos)ecosystemen met uitkomsten van het hydrologisch model, worden er voorbeelden ontwikkeld van ruimtelijke ontwerpen voor functionele ecosystemen voor verschillende regio’s en toepassingen. 

MKBA 

Het onderzoek gaat ook dieper in op de maatschappelijke kosten-baten analyse (MKBA). In een MKBA worden de verschillende opties voor vergroening geëvalueerd en vergeleken. Vergroening wordt vaak als relatief duur gezien, maar vaak zijn afwegingen tussen investeringen, kosten van groenbeheer en maatschappelijk baten lastig te maken of onvolledig omdat relevante schattingen ontbreken of onzeker zijn. Zo is het effect van vergroening op de stedelijke temperatuur slecht gekwantificeerd en wordt in Nederland vaak uitgegaan van wat oudere vuistregels voor een eerste schatting. Met een MKBA is een goede inschatting te maken welke maatregelen op bepaalde locaties leiden tot een positieve kosten-baten ratio, zo is de verwachting.  

Het project is een initiatief van Stichting De Groene Stad, samen met Wageningen University & Research (WUR). Om de resultaten breed toepasbaar te maken, wordt het onderzoek uitgevoerd in samenwerking met meerdere gemeenten in Nederland: Arnhem, Utrecht, Rotterdam en Alphen a/d Rijn. Ook de provincies Gelderland en Utrecht, verschillende waterschappen, groenbedrijven en brancheverenigingen, waaronder VHG, zijn aangesloten bij het onderzoek. Het project is gericht op gemeenten, waterschappen en provincies die in de rol van waterbeheerder bij vergroening geconfronteerd worden met vragen rond waterbeschikbaarheid en waterbeheer. Vooral gemeenten zullen in het kader van klimaatadaptatie rekening moeten houden met hitte en vragen zich af welke vergroeningsstrategieën klimaatrobuust zijn en leiden tot een optimale verhouding tussen hittereductie en toegenomen watervraag. Klimaatrobuustheid hangt ook af van de gekozen soorten en soortsamenstelling in groene stadsdelen. Mogelijk zijn combinaties van inheemse en exotische soorten nodig om droogteresistentie van groenfuncties in de toekomst te kunnen behouden.  

Topsectorenonderzoek 

Marjolein Sterk is onderzoeker aan de WUR en één van de kartrekkers van het project. Ze vertelt over het onderzoek: “Het gaat om een topsectorenonderzoek. Dat betekent dat we samenwerken met private bedrijven, kennispartners en overheden. We werken in dit onderzoek aan de opgave van hitte in de stad. Dit doen we vanuit het idee dat we weten wat groen voor effecten heeft om hitte te reduceren. Wat we een beetje onderschat hebben, is de functie van de ondergrond. Groen kan alleen hitte reduceren als er verdamping optreedt. Daarvoor heb je water nodig en dat is soms de limiterende factor. We laten ons voor het onderzoek onder meer inspireren door bestaande ecosystemen. We vragen ons hardop af of het helpt als we natuurlijke processen laten terugkomen in de stad. In de natuur gebeuren dingen niet voor niks. We zien dat bomen en struiken elkaar versterken. In de stad richten we ons soms te veel op het planten van bomen en vergeten we dat ze beter functioneren als je eromheen een klein ecosysteem ontwikkelt.” 

Vraagstukken

Rotterdam is één van de gemeenten die zich hebben aangesloten bij het project. “Het onderzoek sluit aan op de vraagstukken die we hebben in de gemeente”, zegt Tara van Iersel, adviseur hitte en droogte bij de gemeente Rotterdam. “Over de thema’s hitte en droogte hebben we veel vragen die nog niet beantwoord zijn. We gaan nu concreet onderzoek doen naar de vraag of we de schade aan het openbaar groen door droogte beter in kaart kunnen brengen. Zo willen we handvatten creëren waar we ons gemeentelijk beleid op kunnen toetsen. Daarnaast willen we de samenwerking met de waterschappen optimaliseren. We hebben een grote vergroeningsopgave om onder andere hitte in de stad te verminderen, maar dat heeft gevolgen voor het watermanagement. Daarom is het goed dat de waterschappen aangehaakt zijn voor dit onderzoek. Zo kunnen we gezamenlijk optrekken om antwoorden te vinden op onze vragen.” 
 
Waterschappen werken met modellen, maar de steden zijn vaak een black box, zegt Sterk. “De steden zitten wel in hun modellen, maar ze gebruiken vaak cijfers vanuit de landbouw. Dat klopt natuurlijk niet met wat er werkelijk gebeurt in de stad qua waterhuishouding. De stad heeft een belangrijke functie in de waterhuishouding van het hele land. Het mooie van steden is de multifunctionaliteit. Zodra je een boom of andere beplanting aanlegt dan is dat goed voor het zuiveren van de lucht, het terugdringen van de hitte en de biodiversiteit zal verbeteren. Groen heeft veel voordelen, maar dat heeft vervolgens wel gevolgen voor de waterhuishouding.”  

Stappen 

Door verschillende stappen te doorlopen, moet in Rotterdam in kaart worden gebracht wat de schade aan het stedelijk groen is als gevolg van droogte. “We gaan eerst kijken hoe het gaat met ons huidige groen”, begint Van Iersel te vertellen. “Vervolgens nemen we de verschillende klimaatscenario’s onder de loep, wat verwachten we voor schade in de toekomst en wat betekent dat voor de functie van het groen in de openbare ruimte. Tijdens de laatste stap bepalen we wat we aan de schade kunnen doen. We maken onderscheid tussen beheer- of meer structurele maatregelen. Het totaalplaatje wordt uiteindelijk uitgedrukt in euro’s om echt concreet te kunnen maken wat het ons kost als we niks doen en wat de investering is om het probleem aan te pakken. Iedere zomer lees je berichten over dat er veel schade is aan het stedelijk groen door de droogte. Maar door verschillende factoren is het lastig om dit echt goed in beeld te krijgen; het openbaar groen kan zichzelf herstellen na een periode van droogte, je hebt te maken met verschillende droogtejaren na elkaar en je hebt verstorende factoren, zoals ziektes en plagen. Wat precies de schade is aan het groen na een droge periode is lastig te bepalen. We hopen dat we door het onderzoek beter inzichtelijk hebben wat de schade precies is.” 

Van Iersel hoopt dat het onderzoek voorkomt dat er onnodige maatregelen genomen worden in Rotterdam. “Wij denken na over hoe we de stad willen inrichten, maar je wil niet onnodig geld uitgeven aan maatregelen als we weinig gevolgen zien aan ons stedelijk groen. We willen uiteindelijk voor iedereen in Rotterdam duidelijk maken waarom we dingen doen en de maatregelen onderbouwen met cijfers.” Sterk voegt eraan toe: “Als je een overzicht van de kosten en baten hebt, dan weet je vervolgens wie je moet vragen om een investering te doen. Je hebt immers een goed onderbouwd verhaal en je weet wie het meest baat hebben om te investeren.” 

Slagen maken 

Ook verschillende groenbedrijven werken mee aan het onderzoek. Lonneke Klein is adviseur natuurontwikkeling bij hoveniers- en groenvoorzieningsbedrijf Hoek: “We willen actief meedenken over welke richting het op gaat in de openbare ruimte”, vertelt ze over de reden waarom Hoek aangesloten is bij het onderzoek. “Daarnaast zijn er nog de nodige slagen te maken. Vaak worden oplossingen vanuit een bepaalde discipline bedacht, terwijl het totaalplaatje soms mist. Dan wordt er bijvoorbeeld gekeken naar een ideaalplaatje van een boom. Maar als er rekening wordt gehouden met biodiversiteit en waterberging, dan is een ander beeld misschien wel gewenst. Dan moet er niet alleen gekeken worden of een boom ruimte heeft om te groeien. Zaken als de juiste manier van snoeien en ruimte bieden aan vegetatie rondom de bomen zodat ze water kunnen vasthouden of de stad kunnen verkoelen, zijn dan meer van belang.” 

Ideaalplaatje

Voor het groenbeheer in de stad is het van belang om af te stappen van het ideaalplaatje, zegt Sterk. “Wat we zien, is dat gemeenten plannen maken voor een straat of plein. Voor het gebied wordt vervolgens de beplanting aangelegd en een beheerplan opgesteld. De praktijk wijst echter uit dat door klimaatverandering het groen soms minder snel groeit en je hebt te maken met meer uitval door droogte. Daarmee ontwikkel je een probleem aan het einde van de keten, omdat gemeenten zien dat het beeld dat vooraf is bepaald uiteindelijk niet klopt. Je merkt dan vaak dat hoveniers het beheer willen aanpassen aan de klimaatveranderingen, maar het ontbreekt bij gemeenten vaak aan ruimte om bij te sturen.”  

Er moet meer ingezet worden op natuurlijke oplossingen en biodiversiteit, stelt Klein. Daarnaast is het van belang dat er gekeken wordt naar de toekomst. “Wat als de zomers over twintig jaar nog warmer zijn dan nu? Als je dat nu al goed geregeld hebt, zijn de bomen daar in de toekomst beter tegen bestand. Dat geldt ook voor het beheer van het overige groen. Als je water wil vasthouden in de bodem, dan is het bijvoorbeeld zaak om gazons niet te kort te maaien. Een korte grasmat droogt heel snel uit en bij hoger gras is dat veel minder het geval. Op een warme zomerdag is de ondergrond waar lang gras groeit nog steeds vochtig. Je moet niet alleen kijken naar bomen als het gaat om de hittebestrijding in de stad, maar naar de vegetatie als geheel. Zo kun je uiteindelijk de temperatuurregeling en de vochthuishouding in de stad veel beter reguleren”, zo besluit Klein.