Kunst en social design in de Omgevingswet

We nemen je graag mee in wat kunst en social design kunnen betekenen voor de nieuwe Omgevingswet. Participatie wordt een belangrijke pijler in deze wet, maar hoe organiseer je dat als beleidsmaker of initiatiefnemer? In Brabant zien we hoe makers een rol pakken en een dialoog op gang brengen rond vraagstukken in de leefomgeving. Kunstenaars uit alle disciplines en designers die zich richten op sociale impact brengen daarmee nieuwe perspectieven in. In dit artikel delen we vier uitgangspunten en zes voorbeelden als handvatten en inspiratie bij het vormgeven van participatie in de Omgevingswet.

Wat kunnen kunst en design betekenen binnen de Omgevingswet?

Kunst en design zorgen voor nieuwe vormen om een gesprek te voeren en perspectieven in beeld te brengen. Juist bij hete hangijzers die spelen in de leefomgeving, zoals de huisvesting van statushouders of de plaatsing van windmolens, is behoefte aan nieuwe vormen van dialoog om tot oplossingen te komen. Kunst spreekt de verbeelding aan. Door het visualiseren en bespreekbaar maken van een potentiële toekomstige ontwikkeling, wordt de verbeeldingskracht van de stakeholders geprikkeld. Dit geeft ruimte voor gesprek. Je kunt pas naar iets verlangen als je het voor je kunt zien.

De Omgevingswet en participatie

De nieuwe Omgevingswet bundelt, vereenvoudigt en moderniseert de huidige wirwar aan wetten voor ruimtelijke ontwikkeling en maakt regels meer inzichtelijk.  De wet zorgt voor een samenhangende aanpak van de fysieke leefomgeving, ruimte voor lokaal maatwerk en betere en snellere besluitvorming.

Participatie en stakeholdermanagement zijn belangrijke pijlers in de Omgevingswet. Dat betekent dat je belanghebbenden actief betrekt bij plannen die je wilt uitvoeren in hun fysieke omgeving. Samenwerking met bewoners, ondernemers, maatschappelijke organisaties en overheid is verplicht in het gehele proces van idee tot evaluatie. Maar hoe doe je dat? Hoe organiseer je op een creatieve, actieve manier het gesprek en zorg je daarmee voor participatie?

Participatie is gelukkig geen nieuw fenomeen. In Brabant zien we hoe kunst en social design een meerwaarde heeft bij maatschappelijke vraagstukken en het stimuleren van participatie. De afgelopen jaren is hier al veel ervaring en kennis in opgedaan. Hieronder lees je 4 uitgangspunten en 8 voorbeelden bij de inzet van kunst bij het vormgeven van participatie in de Omgevingswet.

Vier uitgangspunten

1. Maatwerk

Iedere opgave vereist maatwerk. De kracht van makers is juist dat zij geen standaardrecepten gebruiken maar elke situatie uniek benaderen. Makers kunnen goed omgaan met onzekerheid of ongeziene zaken. Zij gaan niet voor snelkookpanoplossingen, maar nemen de tijd en aandacht. Ze zijn opgeleid om concepten te ontwikkelen die buiten de geijkte kaders treden. En daarmee kunnen ze in elke stap van het proces het gesprek op gang brengen, op een manier die tot de verbeelding spreekt.

Er zijn verschillende maten van participatie, van informeren tot (mee)beslissen. Bedenk vooraf goed met elkaar waar je op inzet, en wat past bij de situatie in elke stap van het proces. Dat geeft helderheid. Let wel, hoe meer samenspel, hoe meer mensen echt betrokken zijn. Eigenaarschap is een gemene deler in succesvolle participatietrajecten.

2. Op zoek naar de usual en vooral de unusual suspects

Als beleidsmaker of initiatiefnemer wil je dat iedereen gehoord wordt die betrokken raakt met de gevolgen van beslissingen. Daarmee krijg je alle gevolgen maar ook mogelijke alternatieve oplossingen beter in kaart, en kun je betere beslissingen nemen die op meer draagvlak kunnen rekenen.

Bekijk dus wie en welke partijen belanghebbenden zijn en betrek hen. Denk naast bewoners ook aan ondernemers, wijkorganisaties, overheden, maatschappelijke organisaties. Kijk ook naar wat er al gebeurt of wordt georganiseerd aan bewonersinitiatieven en haak daar op aan.

Maar misschien zijn naast deze usual suspects, de unusual suspects nog wel belangrijker. Kunstenaars en designers zijn daar eigenlijk altijd naar op zoek. Zij geven ook de stem aan het landschap, de rivier, de groene specht of de vleermuis. En doen dat vaak op een heel verrassende manier die het gesprek met de usual suspects opengooit, tegenstellingen met elkaar verbindt en het gesprek naar een ander niveau tilt.

Makers hebben een open blik en een onafhankelijke positie. Daardoor zijn ze vaak niet ‘belast’ met eventuele bestaande (macht)structuren of doelstellingen vanuit organisaties. Dit maakt dat ze een open proces kunnen inrichten met ruimte voor iedereen.

3. Betrek de kunstenaar vanaf het eerste begin

Makers hebben een neus voor de vraag achter de vraag. Ze zijn opgeleid om opgaves van allerlei kanten te bekijken en te onderzoeken voordat er een richting naar een oplossing wordt gekozen. Ze laten zich niet afleiden door problemen of vragen die duidelijk zichtbaar zijn of als eerste worden benoemd. Dit zijn vaak gevolgen of uitingen van ‘grotere’ problemen en achterliggende vragen die er spelen.

De kunstenaar of social designer kan ook een verbindende rol spelen in het gespreks- of ontwerpproces met de mensen en organisaties die bij het vraagstuk betrokken zijn en meedenken in een oplossing. Door het proces op een andere manier in te richten, werkvormen te ontwikkelen en de verbeelding aan te spreken, worden mensen (en dus ook beleidsmakers en initiatiefnemers) losgemaakt uit hun dagelijkse praktijk. Daarmee kun je meer draagvlak en commitment ontwikkelen. Leg geen kant en klaar plan voor, dat roept bijna altijd weerstand op.

4. Gelijkwaardig proces

Vaak is het doel van participatie ‘de neuzen dezelfde kant opzetten’ en wil men een Poolse landdag voorkomen. Maar betrokkenheid prikkel je juist door dwarsverbanden te leggen tussen mensen die elkaar niet vanzelf opzoeken. Mensen leren zich in elkaar in te leven en zo groeit nieuw inzicht. In een ‘social design’ aanpak creëer je samen de ruimte om die verschillende meningen een plek te geven in het proces. En deze, soms letterlijk, in beeld te brengen. Dat geeft synergie aan de verschillende perspectieven en heeft daarmee toegevoegde waarde.

Zes voorbeelden ter inspiratie

Mooie uitgangspunten, maar hoe doe je dit dan? Deze selectie uit nog veel meer mooie Brabantse voorbeelden, laat zien hoe makers participatie kunnen stimuleren rondom vraagstukken in de fysieke leefomgeving. Niet alle voorbeelden hebben rechtstreeks met de Omgevingswet te maken. Het gaat om voorbeelden waarin kunst en/ of social design wordt ingezet in een participatieproces.

Hottest Place in Town

In het project ‘Hottest Place in town’ ging theatermaker Heleen van Doremalen met een iglo in wijk Fellenoord (Breda) het gesprek aan over hoe hun buurt kan verkoelen. Het gesprek ging echter niet alleen over de warmte van de zon, maar ook over het hete temperament van de bewoners. Dit project is een initiatief van Stichting Zet en onderdeel van de pilot ‘Inclusieve Gebiedsontwikkeling Fellenoord’ om te kijken hoe de wijk Fellenoord kan profiteren van de aangrenzende gebiedsontwikkeling. Door deze bijzondere ontmoetingen is er meer kennis van bewoners en de wijk. Bewoners realiseren zich beter dat ze kunnen meedenken en -praten. 

Boxtel binnen de bruggen

In Boxtel ontwikkelde de gemeente i.s.m. Kunstloc het experimentele burgerparticipatieproces voor de nieuwe Centrumvisie ‘Boxtel binnen de Bruggen’. Kunstenaars Lobke Meekes en Matthijs Bosman ontregelden en zorgden voor verre perspectieven. Zo maakte Matthijs een radioreportage in de toekomst, waarin een journalist in 2024 voor het VPRO-programma Watersteden verslag doet van een rondvaart door Boxtel. De betrokken burgers en ondernemers kregen hierdoor oog voor het grotere plaatje en zagen mogelijkheden in plaats van onmogelijkheden.

Lees meer over Boxtel binnen de bruggen in Zout

Bureau Pees – Iets met boeren

Met de voorstelling Iets met Boeren geeft Bureau Pees op theatrale wijze inzicht in de actuele landbouw.  De voorstelling - met zowel professionele acteurs als vrijetijdspelers uit de dorpen waar het speelt - brengt boeren, burgers en buitenlui met elkaar in gesprek over het buitengebied. En over ons eten en klimaatgevolgen.

Stem van de kinderen

De Duurzame Polder tussen Oss en ’s-Hertogenbosch is een gebied waar duurzame energieopwekking gepland staat. Twee schoolklassen gaan drie dagen onder begeleiding van Gerda van Puijenbroek (Stichting De Buitenschool), kunstenares Judith Rosema, studenten van het Koning Willem I College en de leerkrachten naar dit gebied. De kinderen worden persoonlijk uitgedaagd zich te verhouden tot het gebied en tot duurzame energie-opwekking. Hoe kijken kinderen naar het onderwerp energie? Wat is hun rol in het vormgeven van hun toekomstige leefomgeving? Hoe kunnen we hun verbeelding aan het werk zetten en hun stem hoorbaar maken? Kunstloc is partner in deze pilot.

Bekijk het project

Camping Kafka

Nergens ter wereld zijn zoveel vakantieparken als in Nederland. Vroeger waren ze bedoeld als recreatieterreinen voor gezinnen. Steeds vaker worden zomerhuisjes, stacaravans en vakantiebungalows permanent bewoond door huisloze/ontheemde burgers die verdwalen in een woud van regels. Camping Kafka, een project van Academie voor Beeldvorming, laat zien hoe onze samenleving werkt, en zoekt in open werksessies samen met hedendaagse campingbewoners, professionals, beleidsmakers en festivalbezoekers naar alternatieven.

Fort Zeekant Boeit

In de wijk Fort Zeekant in Bergen op Zoom speelden meerdere problemen en door de aanstaande sloop en nieuwbouw was er ook geen duidelijke identiteit meer. Kortom: de mensen waren hun verhaal kwijt. Dat was het startpunt voor het project van social design collectief Studio 1:1 in opdracht van woningcorporatie Stadlander.

Dit artikel verscheen eerder bij Kunstloc Brabant