Hoe je de stad slim en gezond maakt

Moderne steden zijn brandpunten van kennis, cultuur, macht en economie en ze worden steeds drukker. Dit vraagt om een integrale oplossing: de slimme stad. Een slimme stad is een stad waarbij onder andere informatietechnologie gebruikt wordt om de stad te beheren en te besturen. Een bekend voorbeeld is Singapore, maar ook in Nederland zijn er dergelijke ambities. In al deze slimme steden staan vijf transities centraal: 

1. Van overheid naar bewoners
De context waarin we samenwerken en samenleven verandert. Bedrijven en burgers zijn steeds vaker grensoverschrijdend actief. Met betrekking tot leefbaarheid en duurzaamheid maakt de Rijksoverheid steeds meer gebruik van de inzet van bewoners; de wet- en regelgeving rondom de fysieke leefomgeving wordt met bijvoorbeeld de Omgevingswet een stuk transparanter.

2. Van oude industrie naar start-ups
Sinds de jaren zestig verplaatste de industrie zich naar speciaal daarvoor ingerichte bedrijventerreinen. De vervuiling in de stad nam af en er ontstond ook meer ruimte in de stad. Maar helaas leverde het veel drukte in het verkeer op, waarbij geluidsoverlast en luchtvervuiling gepaard ging. Er ontstond een kentering: mensen verenigen zich in netwerken en knappen oude bedrijfshallen op waar startups zich kunnen vestigen. 

3. Van bezit naar gebruik 
Omdat parkeerruimte voor auto’s vaak nuttiger gebruikt kan worden (auto’s staan vaker stil dan erin gereden wordt) ontstaat er een trend van bezit naar gebruik. Dat geldt niet alleen voor auto’s, maar ook voor bijvoorbeeld kantoren. 

4. Van gesloten data naar open data
Slimme stad en open data horen bij elkaar. Met sensortechnologie en slimme beveiligingscamera’s worden allerlei data verzameld. Maar is dit privacy technisch wel te verantwoorden?

5. Van inschatting naar inzicht
Data koppelen in één geïntegreerde omgeving zorgt ervoor dat bepaalde stromen veel gerichter geleid kunnen worden. Dankzij datakoppelingen kunnen verschillende emissieprofielen van verschillende auto’s gemeten worden. Als deze data gecombineerd worden met de data over de samenstelling van het verkeer op een bepaald tijdstip, geeft een klik op de kaart alle relevante leefomgevingsfactoren.

De gezonde stad

Hoe kun je een stad zo inrichten dat bewoners er met plezier leven, kinderen er gezond opgroeien en inwoners gezond uit kunnen worden? Ook dit vraagstuk vraagt om een integrale aanpak waarbij bewoners centraal staan.

Om te kunnen definiëren wat een gezonde stad precies is, noemen we eerst twaalf kenmerken. Dit resultaat is ontstaan uit een selectie van het RIVM. 

1. In de gezonde stad kunnen kinderen buitenspelen
2. In de gezonde stad is het gemakkelijk om je per fiets te verplaatsen
3. De gezonde stad beschikt over een goede luchtkwaliteit 
4. In de gezonde stad kun je je gemakkelijk te voet verplaatsen
5. In de gezonde stad voelen mensen zich veilig
6. In de gezonde stad is voldoende groen aanwezig
7. De gezonde stad heeft veilige fietsroutes
8. De gezonde stad verleidt tot bewegen 
9. De gezonde stad is een veilige stad
10. De gezonde stad benadert gezondheid vanuit verschillende domeinen
11. De gezonde stad heeft voldoende en kwalitatief goede sportvoorzieningen
12. In de gezonde stad krijgen mensen in een kwetsbare situatie voldoende ondersteuning

Deze twaalf hoofdkenmerken zijn geclusterd in vier zogenaamde hoofdclusters

1. Sociale kenmerken
Hoofdthema: een stad waar mensen elkaar helpen

2. Fysieke inrichting
Hoofdthema: een stad waar kinderen kunnen buitenspelen

3. Beleid
Hoofdthema: een stad met gezondheid als centrale ambitie

4. Cultuur
Hoofdthema: een stad om trots op te zijn

Het ontwikkelen van een gezonde stad vereist een brede aanpak. Steeds vaker wordt in de ruimtelijke ordening daarom gekozen voor organische ontwikkeling. Hierdoor ontstaat ruimte voor gevarieerde initiatieven.

Programma Slimme en Gezonde Stad

Tijdens het programma Slimme en Gezonde Stad, waarvan het lesboek een van de resultaten is,  heeft het ministerie van IenW gezocht naar slimme oplossingen voor een gezonde, duurzame en leefbare stad. De focus lag op luchtkwaliteit en geluid. Dit is uitgewerkt in vijf thema’s:

1. Ruimtelijke planning en ontwerp 
2. Integraal werken en integrale besluitvorming
3. Gebruik maken van gedrags- en motivatiekennis. 
4. Meten en rekenen: het ontwikkelen en toepassen van meettechnieken die ondersteuning bieden bij besluitvorming en gezond ontwerpen. 
5. Schoner verkeer en vervoer: denk aan zero emissie stadslogistiek

Pilotsteden

Zes pilotsteden ontwikkelden in het kader van het programma diverse projecten en innovaties. Het gaat om de steden Eindhoven, Utrecht, Rotterdam, Nijmegen, Schiedam en Groningen. De wijze van samenwerken tussen verschillende overheden en partijen binnen het programma heeft per project eigen vorm gekregen. Via de site van het programma, het LinkedIn-netwerk en verschillende bijeenkomsten is kennis gedeeld en zijn opbrengen, bevindingen en rapporten gepubliceerd.

Beleid en gedrag gaan hand in hand. Hier is iets op bedacht: de DOE-MEE tool. Met deze tool is het mogelijk op een snelle en gestructureerde manier gedragsinzichten te verwerven voor beleid. DOE-MEE staat voor Doorgronden, Ontwikkelen, Experimenteren, Monitoren En Evalueren. De tool wordt gebruikt voor gedragsanalyse en het ontwikkelen en evalueren van interventies. Aan de hand van verschillende fases wordt op een gestructureerde manier beleid gemaakt.

Gedragsfactoren

Beleidsmakers gaan uit van de ‘homo economicus’: de mens als rationeel wezen dat de voor- en nadelen van bepaalde keuzes objectief afweegt. Dit blijkt doorgaans anders te liggen. Zo werd een aantal jaar terug een ludieke maatregel ingevoerd om zwerfafval rondom bushokjes tegen te gaan. Er werd echter juist meer afval op straat gegooid dan voorheen. Mensen volgen soms dus niet het eigen instinct, maar het voorbeeld van anderen.

Living Lab Utrecht

In Utrecht hebben het ministerie van IenW, het ministerie van LNV, gemeente Utrecht en provincie Utrecht in 2016 een Living Lab opgericht voor het onderzoeken en uitvoeren van projecten die betrekking hebben op het verbeteren van de stedelijke leefomgeving in gemeente Utrecht. Het Living Lab Utrecht Slimme en Gezonde Stad is het resultaat van de synergie die is ontstaan tussen de Rijksbrede Agenda Stad, de ambitie van gemeente Utrecht met betrekking tot duurzame groei en versterking van de kwaliteit van de leefomgeving. 

Het Living Lab Utrecht is opgebouwd langs vier werklijnen: werklijn schone en duurzame mobiliteit, werklijn klimaatneutrale en klimaatbestendige stad, werklijn circulaire economie en werklijn ontwerp en inrichting.En dan is er nog de Omgevingswijzer: een instrument dat is ontwikkeld door Rijkswaterstaat en dat professionals in staat stelt om inzichtelijk te maken hoe duurzaam en integraal een project of gebiedsontwikkeling is.

Het HBO-lesboek Slimme en Gezonde Stad is in gedrukte vorm te bestellen (€19,95 excl. btw en verzendkosten) of gratis te downloaden.