Circulair bouwen leer je door te doen, maar hoe dan?

Circulair bouwen vraagt om een totaal nieuwe manier van denken en doen. Dat we over moeten naar een manier van bouwen die economisch verantwoord is en bijdraagt aan het welzijn van mens en dier is duidelijk, maar hoe daar te komen blijft vooralsnog een zoektocht.

Voor Sietse Gronheid, voormalig student Industrial Ecology en nu werkzaam als adviseur circulaire economie bij Over Morgen, was het daarom een ontzettend interessant vraagstuk voor zijn thesis.

Hoe gaat leren in de praktijk?

‘Leren door te doen’ is het devies, maar hoe gaat dat leren nou in de praktijk? En in hoeverre leidt dit tot radicale verandering bij betrokken partijen? Een kennishiaat in zowel de praktijk als de wetenschap.

Sietse onderzocht vier cases en ontwikkelde onder andere een typologie voor transitieleren die gebruikt kan worden bij het opzetten of evalueren van transitie-experimenten. Hij won er de Rachel Carson scriptieprijs 2022 mee.

Circulair bouwen is een serieuze uitdaging

Circulair bouwen is nog lang geen gemeengoed. Tot nu toe is de bouwsector vooral heel vervuilend. In Nederland is de gebouwde omgeving verantwoordelijk voor bijna 40% van de CO2-uitstoot, waarvan 11% te wijten valt aan materiaalgebonden emissies gerelateerd aan bouwmaterialen en (bouw)processen.

Dit percentage lijkt alleen maar meer te worden, aangezien er tot 2030 één miljoen woningen bij moeten komen. Tegelijkertijd moeten we in 2030 onze CO2-uitstoot met 55% verlaagd hebben ten opzichte van 1990. Eén van de grootste opgaven van onze tijd. 

Kun je van experimenteren leren?

In 2050 moet de Nederlandse (bouw)economie volledig circulair zijn. Vanuit het Rijk is een Transitieteam Circulaire Bouweconomie samengesteld. In 2018 gaven zij aan dat er in ieder geval tot 2023 praktijkervaring opgedaan dient te worden met circulair bouwen, door te experimenteren.

Maar in hoeverre leiden die experimenten werkelijk tot radicale verandering? En hoe ontwerp je zo’n experiment? Sietse dook in de materie en deed casestudie-onderzoek.

Vier experimenten onder de loep

Proeftuinen, pilot-projecten, transitie experimenten, living labs of voorbeeldprojecten; circulaire bouwexperimenten komen onder vele verschillende namen voor. Ondanks kleine verschillen hebben ze allemaal hetzelfde doel: In een fysieke omgeving leren over circulaire bouwinnovaties.

Sietse inventariseerde alle afgeronde circulaire bouwexperimenten op gebouwniveau in Nederland en kwam daarmee tot 29 experimenten. Van deze lijst selecteerde hij er vier: SUPERLOCAL in Kerkrade, Assinklanden in Enschede, the Green House in Utrecht en de Vondeltuin in Amsterdam. Van deze cases interviewde hij alle betrokken stakeholders in de ontwerp- en bouwfase om erachter te komen wie leert er nou, waarover en op welke manier?

Doe ik eigenlijk wel de juiste dingen?

Vanuit de literatuur wordt vaak geschreven over single- en double-loop leren. Bij single-loop leren, ook wel incrementeel leren, worden inzichten opgedaan over een specifiek probleem. Hierbij worden acties gecorrigeerd, maar niet gereflecteerd.

Bij double-loop leren gaat het een stapje verder: hier staat reflectie centraal. Bij double-loop leren gaat het niet over ‘doe ik het juist?’, maar staat de vraag ‘doe ik eigenlijk wel de juiste dingen?’ centraal. Om  duurzaamheidstransities te realiseren wordt er vanuit de literatuur gesteld dat double-loop leren nodig is.

Van denken naar doen

Vanuit de verschillende interviews bleek dat double-loop leren in alle experimenten naar voren kwam en dat deze lessen geconcentreerd zaten bij de bouwers (sloper, aannemer en toelleveranciers) en de opdrachtgevers.

Een interessante bevinding, omdat het laat zien dat circulaire bouwexperimenten radicaal nieuw denken onder betrokkenen stimuleert. Daarnaast waren er vier partijen die ook naar aanleiding van het experiment hun bedrijfsprocessen hebben aangepast, waarbij het dus niet alleen tot nieuw denken heeft geleid, maar ook tot een radicaal nieuw doen.

3 leerthema’s

In circulaire bouwexperimenten bleken er drie leerthema’s te zijn. Zo vond er procesmatig leren plaats, wat voornamelijk ging over circulair aanbesteden en een nieuwe manier van samenwerken bij circulair bouwen. Zo kan een sloper ineens een centrale rol krijgen in het ontwerpproces, omdat hij of zij kan bepalen welke onderdelen hergebruikt kunnen worden of niet.

Daarnaast vond er economisch leren plaats, wat betrekking had op circulaire verdienmodellen, waarbij nieuwe eigenaarsmodellen zoals Product-as-a-Service of Total Cost of Ownership voor opdrachtgevers (en voornamelijk de financiële controllers) een hele nieuwe benadering is.

Tot slot vond er technisch leren plaats, waarbij de focus lag op circulair ontwerpen en bouwen met het oog op toekomstwaarde.

Leren door reflecteren en evalueren

Om double-loop leren te stimuleren in een experiment, bleek ruimte voor reflectie essentieel. Dit kon individuele reflectie, groepsreflectie of systeemreflectie zijn. Dit onderzoek toonde aan dat double-loop leren gestimuleerd werd tijdens het vormen van een gezamenlijke visie en het monitoren en evalueren van zowel de (milieu)impact van bepaalde ontwerpkeuzes als de geleerde lessen.

Het inpassen van deze reflectiemomenten in een experiment en daar ook vooraf voldoende tijd voor vrij te maken bleek daarin cruciaal, maar kwam niet in ieder experiment voor. Een circulair bouwexperiment is niet voor iedereen even experimenteel en om het leren centraal te zetten is er een aantal randvoorwaarden nodig.

Randvoorwaarden voor een leeromgeving

Om een leeromgeving in een experiment te creëren is:

1. Een gezamenlijke aanpak nodig
2. Waarin een diverse groep van experts betrokken is, zoals verschillende aannemende partijen, de architect en de opdrachtgever, maar ook controllers van de opdrachtgevers en toeleveranciers.
3. Daarnaast dient er een duidelijke gedeelde visie geformuleerd te worden.
4. Deelnemers moeten vervolgens commitment tonen, als dit bij één partij niet aanwezig is dan kan dit het leerpotentieel van het experiment verstoren. Hiervoor zijn intrinsiek gemotiveerde partijen wenselijk.
5. Een volgende voorwaarde is een vertrouwde omgeving nodig
6. Die gerealiseerd kan worden door open communicatie en budget.
7. Daarbij moeten er duidelijke afspraken zijn gemaakt over risico’s, aangezien er veel onduidelijk is bij circulair bouwen.
8. Tot slot, dient er een realistisch budget en doorlooptijd te zijn voor de circulaire ambities – een inkopper, maar nog altijd even belangrijk.

Een typologie voor transitieleren

Tot slot, bleek de nadruk van double-loop leren in ieder van die vier cases te verschillen. Deze vier cases kunnen worden gezien als verschillende flavours hoe dat transitieleren tot stand komt. Zo was er the Masterclass (Assinklanden), waar aan de hand van een workshopreeks eerst op basis van theorie geleerd werd over circulair bouwen. Dit werd vervolgens in een praktijkcasus toegepast.

Daarnaast was er the Catalyst (the Green House), waarbij een bouwproject gekatalyseerd werd tot circulair bouwexperiment door de expertise van één enthousiaste projectleider. Hier kwam het leren van binnenuit.

Vervolgens the Consultant (de Vondeltuin) waarbij circulaire bouwexpertise van buiten naar binnen werd gehaald om in één fase van het experiment transitieleren te stimuleren.

Tot slot was er the Laboratory (SUPERLOCAL) waar praktijkgericht technisch experimenteren, via trial en error, centraal stond. Deze vier flavours zijn empirisch gevonden, maar in theorie kunnen er wel zeven flavours bestaan. Deze vormen een typologie voor transitieleren.

Een toolkit voor het opzetten of evalueren van transitieleren

Deze typologie kan worden gezien als een toolkit om double-loop leren te stimuleren bij het opzetten of evalueren van transitie experimenten. Afhankelijk van de context en van de beschikbare tijd kunnen combinaties van verschillende flavours gemaakt worden in een experiment.

In onderstaande afbeelding is een reconstructie gemaakt van transitieleren in de verschillende experimenten. Zo valt er op te maken dat er verschillende flavours tegelijkertijd plaatsvinden en dat de impact (grootte van de zeshoek) kan verschillen.

Conclusie

Al met al is één van de belangrijkste conclusies uit het onderzoek dat er van te voren goed nagedacht moet worden over hoe het leren in het experiment en in de organisatie wordt vormgegeven.

Bij sommige experimenten was dit in het experiment goed geborgd, maar bleek er geen structuur in de organisatie aanwezig te zijn om de geleerde lessen terug te koppelen. Op die manier blijven geleerde lessen gefragmenteerd, wat volgens de literatuur één van de grootste barrieres is voor duurzaamheidstransities. Daarom dient er altijd in het experiment als in de organisatie geëvalueerd te worden. Zo kun je uiteindelijk radicaal nieuw denken omzetten in radicaal nieuw doen.

Geïnteresseerd in de rest van het onderzoek? Zie deze link: Transition Experiments for Circular Construction: Learning-by-doing, but how? | TU Delft Repositories

Bron: Over Morgen