Voedselbeleid kan prima samengaan met gebiedsontwikkeling

Steeds meer decentrale overheden, provincies en gemeenten komen erachter dat ze iets kunnen en moeten met voedselbeleid. Lang werd gedacht dat dit toch vooral een taak was van de landelijke overheid, die zich bezighoudt met zaken als voedselveiligheid. “Bovendien is er steeds meer behoefte om ‘iets’ te doen met voedselbeleid”, weet Lara Sibbing, bij adviesbureau Over Morgen bezig met de voedselpropositie. “We kijken hoe we provincies en gemeenten kunnen helpen om hun rol te vinden. Eerste hulp bij voedselbeleid, zegt ik wel eens.”

De overheid die invloed wil uitoefenen op wat we eten en drinken, dat wordt nog wel eens als betuttelend ervaren. Ten onrechte, vindt Sibbing. “De overheid bemoeit zich nu ook al heel erg met voedsel. Denk maar aan voedselveiligheid, de horeca. De vraag is echter: waar stuur je op? Veel mensen in Nederland hebben overgewicht, je kunt als overheid je beschermende rol pakken. Is dat betutteling of verantwoordelijkheid nemen. Het is maar net hoe je het framet.”

Voedsel en gebiedsontwikkeling

Naast dat het gezonder voor lijf en leden is om betere voedselkeuzes te maken, kan voedsel een rol spelen in gebiedsontwikkeling en op die manier ook andere opgaven helpen oplossen. “Het gaat om het hele plaatje”, geeft Sibbing aan. “Wanneer je de transformatie wil maken naar een toekomstbestendig voedselsysteem, kan je denken aan het faciliteren van een fabriek voor plantaardige burgers, maar ook aan het realiseren van een voedselbos. Uiteindelijk moet het hele systeem diverser worden en daar zijn verschillende opties voor. Met voedsel kan je werken aan andere opgaven. Het is dus niet zo dat je voor voedsel extra ruimte nodig hebt, het gaat juist samen. Een voedselbos draagt bijvoorbeeld bij aan het reduceren van hittestress en het verbeteren van biodiversiteit.”

Wie pakt de handschoen op?

Nu gemeenten aan de slag willen met voedsel in combinatie met gebiedsontwikkeling is de vraag wie in de organisatie deze taak op zich zou moeten nemen. “De behoefte ontstaat vanuit verschillende beleidsterreinen”, weet Sibbing. “Binnen het sociaal domein kan het zijn dat voedsel een rol speelt bij het tegengaan van eenzaamheid onder ouderen. Vanuit duurzaamheid kan gedacht worden aan eetbare planten, waar dan ook de groenafdeling weer bij betrokken is. Het belangrijkste is om één aanspreekpunt te hebben, liefst ook bestuurlijk. Daaromheen kan je een cirkel van liaisons creëren met mensen vanuit bijvoorbeeld groen, beheer, economie, sociaal domein enzovoort. De kunst is een balans te krijgen tussen enerzijds een eilandje zijn en anderzijds een te grote groep hebben waarin niemand echt verantwoordelijk is.” 

Deltaprogramma

De voedseltransitie is voor gemeenten nog een vrij nieuw onderwerp, met als gevolg dat er in de organisatie meestal niet iemand is die de kar trekt. Vaak komt het neer op intrinsieke motivatie, aldus Sibbing. “We zitten helaas nog in de situatie dat je afhankelijk bent van iemand met hart voor de zaak. Er is bijvoorbeeld nog geen wettelijk kader voor voedsel, hoewel het best zou kunnen dat dat er in de toekomst wel komt.” Dit zorgt er ook voor dat er extra aandacht moet zijn voor de continuïteit in de voedseltransitie. “De vierjarige cyclus die gemeenten hebben is tegenstrijdig met hoe het verbouwen van voedsel werkt, daar wil je het liefst dertig jaar mee vooruit. Dat maakt het ingewikkeld. Een interessant gedachte-experiment zou zijn om voor voedsel een uitzonderingspositie te maken, zoals we in zekere mate ook met het nationaal Deltaprogramma hebben gedaan voor water. Dat programma overstijgt de bestuurlijke cycli. Daarnaast kan je eraan denken om voedsel ambtelijk te borgen, waarmee je ervoor zorgt dat een voedselprogramma sowieso blijft, ongeacht de veranderingen in de organisatie en de politieke koers. Overigens heb je wel altijd te maken met de afspraken die je maakt, bijvoorbeeld als het gaat over cateringcontracten of pachtcontracten.” Volgens Sibbing is borging van groot belang. “Een nieuw project opzetten is niet moeilijk, maar het continueren op de lange termijn is veel moeilijker.”

Juridisch instrumentarium

Een van de taken die een gemeente op zich kan nemen is het stimuleren van de gezonde keuze. “Die keuze moet makkelijker worden”, vindt Sibbing. “In de City Deal Gezonde en Duurzame Voedselomgeving is onderzoek gedaan naar het juridisch instrumentarium dat gemeenten ter beschikking hebben. Dat is heel beperkt. De minister werkt eraan, maar dat gaat langzaam. Nu is het dus vooral zaak om dingen uit te proberen en te experimenteren. Op stations kan je bijvoorbeeld kijken aan welke horecaondernemers je wel en geen vergunning geeft. Dat is gerechtvaardigd en zeker geen betutteling. De keuze voor welk eten en drinken je neemt is namelijk geen individuele keuze. We komen er steeds meer achter hoe de mens biologisch is geprogrammeerd en dat de omgeving van grote invloed is. Dit veranderde inzicht vraagt om een andere rol van de overheid. Dat is tegelijkertijd een sociaal én liberaal verhaal. Je hoeft die kroket niet te verbieden, maar je moet de mensen wel echte keuzevrijheid geven.”

Roken in de klas

Daar past wellicht ook een nieuwe communicatiestrategie bij. Sibbing legt de parallel met roken. “Vroeger was het normaal dat de leraar in de klas een sigaret opstak, daar moet je nu niet meer aan denken. Het is de combinatie van maatregelen die effectief is. Dus je organiseert cursussen, doet iets met de accijns, verbiedt roken op een aantal plekken. Zo kan het ook met voedsel. Het is een misverstand dat de overheid zich daar niet mee zou mogen bemoeien. Die staat al lang naast jouw koelkast.”

Valt, in dat licht gezien, de overheid iets te verwijten nu zo veel Nederlanders bijvoorbeeld kampen met obesitas als gevolg van ongezonde eetgewoonten? “Daar is inderdaad iets voor te zeggen”, vindt Sibbing. “Momenteel houdt voedselveiligheid in dat je niet direct dood neervalt als je iets eet. Maar je zou ook naar de lange termijn moeten kijken en ervoor zorgen dat je gezond blijft. Wat dat ons oplevert? Minder zorgkosten, minder milieukosten. Die zijn vaak onzichtbaar, maar komen wel voor rekening van de overheid. Bovendien zorgt een gezonder eetpatroon voor verhoogd welzijn, wat past in de Brede Welvaart.”

Voorbeelden

Op een aantal plekken in Nederland wordt ruimtelijk beleid al gecombineerd met voedselbeleid. We zetten er een paar op een rijtje.

Haarlem stelde een reclameverbod in voor vlees in de openbare ruimte.

Rotterdam experimenteert met het gezonder maken van de voedselomgeving in het centrum.

Ede is één van de eerste steden in Nederland die haar stationsomgeving aanpakt en deze gezonder maakt. Onder andere met een winkel, waar je verse, lokale producten kunt kopen.

Almere nam gezond en duurzaam voedsel integraal mee bij de gebiedsontwikkeling van Oosterwold: in dit nieuwe stadsdeel moeten bewoners minimaal de helft van hun kavel bestemmen voor voedselproductie.