Gebiedsontwikkeling in het buitengebied

Gebieden waar je kilometers ver kunt kijken zonder een mens of huis te zien hebben we niet in Nederland. Maar toch lijkt het wel alsof buiten de stadsgrenzen nog meer dan genoeg plek is om te bouwen. Toch is het ook hier woekeren met de ruimte, weet Gerard van Santen. Als adviseur buitengebied bij Over Morgen weet hij dat opgaven als klimaatadaptatie, energietransitie en woningnood veelal op landelijk gebied worden afgeschoven. Naast de voor de hand liggende opgaven als landbouwtransitie en natuurbuffering. “We moeten een nieuwe ruimtelijke puzzel leggen.”  

Grond platteland voor diensten in de stad 

Het is daarbij een misverstand dat het stedelijk en landelijk gebied twee gescheiden werelden zijn. “Natuurlijk, een aantal dingen concentreer je in het buitengebied, zoals grote windparken. Maar een flink zonneveld kan ook best onderdeel zijn van een stedelijke gebiedsontwikkeling.” Iets gechargeerd is dat uiteraard wel, maar het maakt wel duidelijk dat we vaak ‘goedkope grond’ van het platteland inzetten voor diensten voor de stad. Ook zullen maatregelen die op het platteland getroffen worden in de stad voelbaar zijn. Het verhogen van het grondwaterpeil om de droogte in het buitengebied tegen te gaan, kan zorgen voor natte voeten in de stad. “Het gesprek daarover is minimaal”, weet Van Santen. 

Meerdere grondeigenaren

Dat gezegd hebbende is het wél zo dat gebiedsontwikkeling in het buitengebied vaak anders verloopt dan in de stad. “In de stad ligt een exploitatie meestal bij één partij, dat kan trouwens een consortium van meerdere organisaties zijn. Op het platteland heb je vaak te maken met meerdere grondeigenaren (ondernemers, boeren bijvoorbeeld) die baas blijven over hun eigen exploitatie. De huidige maatschappelijke opgaven vragen wat van het individu. En dat terwijl het individu niet eens altijd belang heeft bij wat er maatschappelijk nodig is en dit belang kan inpassen in zijn huidige grondexploitatie. Dit vraagt veel overleg, standpunten vertalen naar welbegrepen eigenbelangen en nadenken over het individuele toekomstperspectief en dat van het gebied als geheel.” Op het moment dat het dan toch lukt om alle neuzen dezelfde kant op te krijgen, ligt er wel een breder gedragen plan, vindt Van Santen. “De wijziging in het bestemmingsplan is 9 van de 10 keer het slotstuk van dat hele proces. Al dat voorwerk leidt tot een plan met draagvlak. En uiteraard zitten er in al die compromissen gevoeligheden.” 

Verplichte maatschappelijke opgaven

Waar het bij binnenstedelijke gebiedsontwikkelingen vaak gaat over woningbouw, gaat het op het platteland vaak over het verbeteren van de ecologische structuren, klimaatadaptatie, energie en landbouw. “Soms komt het initiatief voor een ontwikkeling uit het gebied zelf, maar vaker start de overheid met het gesprek over zo’n opgave om daar in het betreffende gebied een oplossing voor te vinden. Het lastige is dat een aantal van die opgaven zoals natuurherstel en waterkwaliteitsverbetering gewoon verplicht is. En dan moet je als bewoner of ondernemer op vrijwillige basis iets doen.”  

De tegenstrijdigheid in die woorden onderstreept de uitdaging nog maar eens. Van Santen: “Het is daarom belangrijk om ogen en oren te hebben voor het eigenbelang van de mensen die in het gebied wonen en ondernemen. Als overheid moet je ten eerste het gesprek voeren over de verschillende opgaven voor het gebied en hun samenhang. Joint fact finding noemen we dat. Hoe zit dat nu precies met stikstofproblemen en wat is het juridisch kader waarbinnen oplossingen gezocht kunnen worden? Het tweede belangrijke gespreksonderwerp is de vraag waar de mensen in het gebied mee bezig zijn en bezig houdt. Wat is hun toekomstperspectief? Als daar woorden aan gegeven zijn, kan je kijken welke mogelijkheden er liggen in relatie tot de opgave waar je mee aan de slag moet. Men maakt zich namelijk echt wel zorgen over de toekomst. Kunnen ze hun bedrijf voortzetten? En hun kinderen dan? En je moet niet vergeten, de overheid hanteert echt wollig taalgebruik. De mensen weten soms echt niet wat ze moeten doen.”  

Van Santen ziet gelukkig wel dat de urgentie steeds breder geaccepteerd wordt en dat er opgaves zijn die verbindend werken. “Voor de aanpak van droogte in de Achterhoek hebben alle belanghebbenden mij gevraagd om te helpen. Het mooie is dat de urgentie daar echt gedeeld wordt. In 2020 ging het gesprek daar over twee dingen: corona en droogte. Iedereen weet: dit is echt een probleem.” 

Meer extensieve veehouderij

Met zo veel verschillende opgaven en zo weinig beschikbare ruimte is het onontkoombaar dat het buitengebied in de komende decennia gaat veranderen. “De landbouwtransitie gaat door. Dat betekent dat de bedrijvigheid gaat veranderen. Misschien wel in dezelfde gebouwen als nu, maar er zal minder vee zijn, meer extensieve veehouderij en meer ruimte voor andere vormen van landbouw. De tweede verandering die we, als we niet oppassen, gaan zien is de verdere verspreiding van burgerwoningen. Als de boer stopt, mag hij op veel plaatsen in ruil daarvoor één of twee woningen op zijn erf bijbouwen. Ik zou pleiten om meer geclusterde woningbouw te realiseren, waarbij je samen tegelijkertijd ook verantwoordelijkheid draagt voor het gebied daaromheen. Zoals ook bij landgoederen gebeurt. De rode en groene functies kunnen dan in een gebied voor een nieuwe balans zorgen. Dat vraagt om nieuw instrumentarium, een ander uitgiftebeleid.” 

Het derde aspect dat het platteland gaat veranderen is de energietransitie. “Die krijgt nog meer impact”, verwacht Van Santen. Meer windmolens en velden met zonnepanelen dus. Niet iets waar met veel warme gevoelens naar wordt uitgekeken, maar noodzakelijk om klimaatdoelen te behalen en daarmee te werken aan een leefbare toekomst. Is er naast deze drie te verwachten ontwikkelingen nog iets positiefs te zeggen over de toekomst van ons buitengebied? “De biodiversiteit zal met de extensivering van de landbouw gaan toenemen. Er is op dit onderwerp veel aandacht voor de Natura2000-gebieden maar die zijn, met uitzondering van de Veluwe, niet zo heel groot. Juist de nieuwe vormen van landbouw en grondgebruik gaan zorgen voor een enorme toename van de biodiversiteit. Dat zie je nu al bijvoorbeeld in de wijk Oosterwold bij Almere. Weliswaar niet echt buitengebied, maar het feit dat je daar 50 procent van je perceel aan stadslandbouw moet besteden zorgt voor een enorme toename van biodiversiteit.” 

Gedeeld eigenaarschap 

Het grootste goed van het buitengebied zit ‘m misschien wel in het gedeelde eigenaarschap. Van Santen neemt zijn eigen huis als voorbeeld. “Mijn dochter die op kamers woont noemt dat haar huis. En ikzelf ook. Maar ook de man die het huis heeft gebouwd noemt het zijn huis, maar het huis is ook van de bank die via zijn hypotheek de aankoop financiert. Iedereen heeft zijn eigen belangen en verantwoordelijkheden. Zo is dat ook op het platteland. Iemand noemt het ‘zijn’ bos als hij er elke dag doorheen wandelt. Terwijl hij er natuurlijk geen eigenaar van is. Die verbondenheid vind ik mooi en is de onderlegger van de samenwerking in het buitengebied.” 

Biind Magazine over Integrale Gebiedsontwikkeling

Op 22 september verschijnt Biind Magazine over het thema Integrale Gebiedsontwikkeling met daarin onder meer het interview met Gerard van Santen. Het hele magazine lezen? Meld je dan aan voor de nieuwsbrief of kijk in de bibliotheek.