Daan Zandbelt: 'Op koers naar een schoner, rijker en hechter Nederland'

Bij het maken van beleid voor de fysieke leefomgeving laat het kabinet zich adviseren door het College van Rijksadviseurs. Een drietal met een flinke dosis praktijkkennis die als luis in de pels fungeert. Wat Daan Zandbelt betreft, een van de drie Rijksadviseurs, is 2020 het momentum om echt impact te maken op de duurzame ontwikkeling van de fysieke leefomgeving. “Onze grootste vijand is de korte termijn.” De Nederlandse poldermentaliteit gaat daarbij niet helpen: “Al dat praten is ook een vorm van inactiviteit.”

Toekomstbestendige plannen 

Dit najaar heeft het College van Rijksadviseurs (zie ook kader) er vier jaar opzitten. In de afgelopen jaren formuleerde Zandbelt talloze adviezen, altijd met als doel om ons land te verbeteren. Maar hoe doe je dat als je niet weet wat de toekomst brengt? Een gezondheidscrisis zoals we die dit jaar hebben gezien, daar valt nauwelijks rekening mee te houden. “Het is natuurlijk mijn vak om plannen te maken die lang houdbaar zijn”, steekt Zandbelt, partner en stedenbouwkundige bij bureau De Zwarte Hond, van wal. “Neem bijvoorbeeld Manhattan, met het kenmerkende stratengrid. Dat is ontstaan in een tijd dat we nog geen gewapend beton hadden, of liften. Wolkenkrabbers bestonden toen nog niet. En toch blijkt nu dat het oorspronkelijke plan nog steeds houdbaar is. Bij het ontwerpen en plannen maken voor de toekomst moet je twee vrijheden zien te bewaken. Ten eerste freedom from, wat zo veel wil zeggen als dat je niet te veel overlast van je buren en je omgeving moet ervaren. Ten tweede freedom to, je omgeving moet kansen bieden, bijvoorbeeld in de vorm van werk of scholen. Het belangrijkste is om een balans te vinden tussen deze twee vrijheden en nee, dat gaat niet altijd goed.”

Ondanks de subjectiviteit die in de adviezen zou kunnen zitten, vindt Zandbelt niet dat er persoonlijke voorkeuren in doorklinken. “Je moet het zien als het verschil tussen ontdekken en uitvinden. Antonie van Leeuwenhoek vond de microscoop uit. Daarmee kan je bacteriën zien. Dat is falsificeerbaar. Als iemand anders door het instrument kijkt, ziet hij ook bacteriën. Maar de microscoop zelf, die heeft Van Leeuwenhoek zelf gemaakt. Hij heeft zelfs de kleur van het ding gekozen. Die keuze kan je niet niet maken. Zo is het ook met onze adviezen.”

“We hebben niet de tijd, het geld of de ruimte om dingen los van elkaar te doen. Dat betekent dat we niet moeten talmen, maar juist moeten investeren in breed gedragen en veelzijdige plannen.” 

Praten is een vorm van inactiviteit 

“Tegelijkertijd hebben wij door onze ervaring ook inzichten en overtuigingen opgedaan. Altijd staat kwaliteitsverbetering voorop. Elke keuze die je maakt moet voor verbetering zorgen, anders moet je die keuze niet maken. Daarnaast zullen we altijd de lange termijn in ogenschouw houden. En vind ik dat je bij een grotere tijdschaal ook een grotere ruimtelijke schaal moet hebben. We hebben niet de tijd, het geld of de ruimte om dingen los van elkaar te doen. Dat betekent dat we niet moeten talmen, maar juist moeten investeren in breed gedragen en veelzijdige plannen. In Nederland hebben we van oudsher een poldermentaliteit, maar al dat praten is een vorm van inactiviteit. Ik vind dat we best mogen experimenteren en dat het daarmee af en toe mis kan gaan. Zo wordt momenteel in Rotterdam geëxperimenteerd met meer ruimte voor de voetganger. De uitkomsten van zo’n onderzoek kunnen breed worden toegepast, hoewel maatwerk nodig blijft. Kijk, we adviseren het Rijk en zijn partners. Zo hebben we voor de G5 de Metro Mix gemaakt, een onderzoek naar het mengen van wonen en werken. Dit leverde heel veel nuttige inzichten op die vooral in grote steden een structurele impact zullen hebben. Wat niet wil zeggen dat ze in kleinere steden en in dorpen niet toegepast kunnen worden, de maatschappelijke gevolgen zullen alleen wat kleiner zijn.” 

Zandbelt geeft adviezen voor beleid dat met oog op de toekomst wordt gemaakt. Hij heeft daarbij, net als iedereen, te maken met erfenissen uit het verleden. Welk advies zou hij geven aan de beleidsmakers van enkele decennia geleden? “We zitten als land altijd in een soort golfbeweging, momenteel bevinden we ons halverwege zo’n golf. In het naoorlogse Nederland was ruimtelijke ordening de heilige graal en daar hebben we nog steeds een beetje last van, ik kom daar zo op terug. Twintig jaar later besloot de regering het roer om te gooien en helemaal niets meer te doen en eigenlijk was dat ook geen goed idee. Op dit moment gaat het bestuur zich er weer een beetje mee bemoeien en ik denk dat dat een goede zaak is. Ik ben enthousiast over de Nationale Omgevingsvisie die momenteel in de Tweede Kamer wordt behandeld.”

Last van groeikernen

De ‘last’ waar Zandbelt op doelt die in de jaren zestig is gecreëerd heeft betrekking op de zogenaamde groeikernen. “Bij het ontwerpend onderzoek dat destijds is gedaan ging men uit van 20 miljoen mensen in 2020. Er werden drie scenario’s ontwikkeld. Het eerste ging uit van het huisvesten van al die mensen in de stad, het tweede van een verspreiding over het hele land en het derde van bundeling in groeikernen. Deze laatste optie werd gekozen en er ontstonden plaatsen als Helmond, Zoetermeer en Almere. Van deze keuze ondervinden we nu nog steeds hinder, het gevolg is namelijk dat we in Nederland relatief ver van ons werk af wonen. Neem Almere, daar moeten elke dag zo’n 40.000 mensen de stad uit om op hun werk te komen. Deze mensen kunnen niet allemaal op de fiets de stadsgrens over, met als resultaat heel veel forenzenbewegingen. En dat heeft heel veel sociale consequenties. We hadden veel beter dichter bij de steden kunnen bouwen, echte buitenwijken dus. Dat zou ik wel willen omkeren.”

“Roosevelt zei het al: The greatest fear is fear itself. Oftewel, angst is een slechte raadgever. Onze grootste vijand is de korte termijn. Daarom geven wij adviezen met oog voor de verdere toekomst.” 

Leren van VINEX-wijken 

Met de huidige woningbouwopgave heeft het kabinet de kans te leren van de fouten die in het verleden gemaakt zijn. “We moeten ons niet alleen focussen op het bouwen van die woningen, maar ons realiseren dat die woningen een investeringsmotor kunnen zijn voor de steden. We moeten de woningen dus bouwen in de steden of aan de randen ervan, pas dan geven we de stad een impuls.”  

De VINEX-wijken bewijzen volgens Zandbelt dat het niet slechts een kwestie is van ergens een hoop huizen bouwen. “Deze wijken hebben andere buurten leeggezogen. Kijk maar naar Rotterdam-Zuid. Met de komst van Nesselande of Carnisse zijn mensen die een volgende stap in hun woningcarrière konden maken massaal vanuit Zuid naar de VINEX-wijken getrokken. Met als gevolg dat in Rotterdam-Zuid niets meer overbleef. Bij de huidige woningbouwopgave moeten we ervoor zorgen dat we woningen in de buurt van heel veel werk bouwen. Dat gebeurt nu in Amsterdam bij Amstel III, wat ook weer een impuls betekent voor de Bijlmer.” 

Korte termijn is de grootste vijand 

Over de toekomst is Zandbelt hoopvol, maar ook bezorgd. “We leven in een interessante tijd. We struikelen van crisis naar crisis. Economisch, maar ook op het gebied van klimaat, droogte, PFAS en Black Lives Matter. Om die crises op te lossen moeten ministeries gaan samenwerken. We moeten miljarden investeren en dat is een enorme kans om door te pakken. Tegelijkertijd ben ik bezorgd dat door al deze crises niet de juiste keuzes worden gemaakt. Roosevelt zei het al: The greatest fear is fear itself. Oftewel, angst is een slechte raadgever. Onze grootste vijand is de korte termijn. Daarom geven wij adviezen met oog voor de verdere toekomst. Het is net als met zeilen. Om je koers te bepalen neem je iets als een kerktoren als richtpunt. Dat wil niet zeggen dat je echt naar die toren toe wilt. Als je ergens halverwege bent, pak je weer een nieuw richtpunt. Ik vind het dan ook gek dat premier Rutte zegt dat een visie als een olifant is die het zicht belemmert. Hij geeft nota bene zelf elke week les aan een groep vmbo-leerlingen. Van hen verwacht hij ook dat ze hun bed uitkomen omdat het voor hun toekomst goed is als ze naar school gaan. Terwijl ze waarschijnlijk liever willen blijven liggen.”

Zandbelt sluit af met zijn wens voor Nederland in de toekomst. “Die is hetzelfde als de ondertitel van Panorama Nederland: een rijker, schoner en hechter land. Waarbij elk van die begrippen dubbelzinnig mag worden opgevat. Rijker is dus niet alleen welvarender, maar ook diverser. Schoner ook mooier. En hechter tegelijkertijd beter bereikbaar.” 

Dit interview met Daan Zandbelt verschijnt in de speciale printeditie van Biind, die op 6 november uitkomt. In het magazine onder meer interviews met Talitha Muusse en Arash Aazami en een reeks visies van onze Biind Partners. Wil je dit magazine ontvangen? Stuur dan een mailtje met je adresgegevens naar manon@biind.nl.