Afval krijgt tweede leven in circulair Hof van Cartesius

In de proeftuin Hof van Cartesius in Utrecht draait alles om circulariteit. Het hoogwaardig upcyclen van bestaande materialen is voor ontwikkelend architect en stedenbouwkundige Charlotte Ernst cruciaal. Anders dan het label 'proeftuin' misschien doet vermoeden, zijn de circulaire paviljoens van het Hof permanente gebouwen die voldoen aan alle wet- en regelgeving. Ernst: "Willen we opschalen, dan moeten gemeenten wel meebewegen en meepionieren."

Het Hof van Cartesius in het Werkspoorkwartier bestaat momenteel uit drie paviljoens aan een collectieve binnentuin. 28 creatieve ondernemers hebben er een werkruimte. Met een circulair team van architect (RHAW), constructeur (IMd), bouwer (Groenluik) en De Upcycle Expert, realiseerde Charlotte Ernst tussen juli en oktober 2017 de casco's van de paviljoens, die vervolgens door de gebruikers werden afgebouwd met gebruikte materialen.

Vliegwiel voor circulaire economie 

Ernst ziet het Hof van Cartesius als proeftuin en vliegwiel voor de circulaire economie, zonder zelf een klip en klare definitie van circulariteit te hanteren. "Het gaat in de berichten rond het Hof heel vaak over het hergebruik van materialen, maar voor ons is circulariteit ook een proces en een mindset. We experimenteren op alle vlakken met het reduceren van afval- en reststromen en zetten in op een zo breed mogelijke duurzaamheid; van energiesystemen en bouwmethode tot een healthy urban city voor iedereen. En: wij doen dat bottom-up."

ReThink

Van de tien R's (zie kader) waarop de circulairiteit van het Hof is gegrondvest, is ReThink voor Ernst cruciaal. "Een oude vloer uit een ander pand als vloer hergebruiken in je circulaire pand is leuk, maar wij willen vooral hoogwaardig upcyclen. Zo zijn de kolommen in een van onze paviljoens uit spoorrails, een materiaal dat voor niemand anders waarde had, maar hier goed kon worden toegepast."

Materialen dicteren ontwerp

Circulair bouwen verlangt flexibiliteit bij het ontwerpen, stelt Ernst. Haar rol in het Hof is meer die van stedenbouwer dan van architect. "Het eenvoudige ontwerp van de paviljoens en het streven naar standaardisatie ten spijt, moet je een project als dit niet tot in detail ontwerpen, maar een kader bieden waarbinnen de gevonden materialen passend kunnen worden ingezet. De materialen dicteren het ontwerp, niet andersom."

'Begin bij circulair bouwen met het laaghangende fruit'

Als voorbeeld van die flexibiliteit haalt Ernst een donorskelet van beton aan. De in het werk gestorte betonconstructie zou, in stukken gezaagd tot constructieve delen, als casco dienen voor een van de paviljoens. Maar het sloopbedrijf had in de aanbesteding geen rekening gehouden met de extra kosten voor het circulaire hergebruik. Het donorskelet ketste af. Ernst: "De consequentie voor ons was dat we één paviljoen met nieuw koudgewalst staal hebben gebouwd dat demontabel is. In de andere paviljoens zijn voor het casco oude stalen balken gebruikt, houten spanten uit een ander gebouw en de spoorrails die niemand meer wilde hebben."

Businessmodel

Aanvankelijk stuurde Ernst de materialenexpert van het Hof op pad om op zoek te gaan naar materialen. Nu heeft het Hof daarvoor een partner in Brabant, die de gebruikte materialen 'als nieuw' levert. Ernst: "Het is een misverstand om te denken dat werken met gebruikte materialen goedkoper is. Demontage, transport en opslag kosten geld, maar dat alles hoeft zeker niet duurder uit te vallen dan nieuwe materialen. Gebruikte materialen vertegenwoordigen binnen het circulaire bouwen waarde, een voorwaarde om van deze manier van bouwen een businessmodel te maken."
In het Hof wil Ernst laten zien dat je ook met een krap budget circulair kunt bouwen, door andere keuzes te maken. "De algemene ruimtes hebben bijvoorbeeld binnen geen afwerking. Dit betekende minder materiaalgebruik, een industriële uitstraling en zichtbaarheid van de gebruikte materialen. Ons advies: start met het laaghangende fruit. Ouder hout is vaak sterker en robuuster dan nieuw hout. Als gebruikt HR++ glas lastig te vinden is, neem dan HR+ glas, dat voldoet ook."

Getoetst aan nieuwbouw

Het Hof van Cartesius is geen tijdelijk bouwwerk dat is vrijgesteld van wet- en regelgeving. Ernst: "Het gaat hier om permanente bouwwerken en nee, we hebben geen vrijstellingen. We voldoen aan alle regels, maar liepen wel tegen dingen aan. Het Hof is bijvoorbeeld getoetst aan nieuwbouw, en niet aan renovatie en herontwikkeling. Dat zou meer mogelijk hebben gemaakt. Nu moesten onze deuren ook gewoon 2,30 meter hoog zijn. Dat is drie keer zo hard zoeken. Wij doen dat hier vanuit onze persoonlijke passie en vrijwillige inzet, maar voor een regulier bouwbedrijf is dat te kostbaar. Frictiepunten waren ook ventilatie en isolatieglas. Daar hebben we concessies aan gedaan. Het Hof valt onder creatieve werkruimten, waarvoor de eisen minder strikt zijn dan voor woon- of hoogwaardige kantoorruimte. En welstand hielp ons door toe te staan dat de gevelafwerking individueel door de ondernemers werd geregeld en het eindbeeld nog niet bekend was. Dit is wel een thema bij circulair bouwen: willen we opschalen, dan moeten gemeenten meebewegen en meepionieren."

Tweede fase: meer biobased

Ernst vreest dat met het aantrekken van de bouw de financiële prikkels verdwijnen om te innoveren. "40 procent van ons afval komt uit de bouw. Het Hof is een druppel op een gloeiende plaat, maar als we de reguliere bouwbedrijven zover krijgen dat ze nog maar 10 tot 25 procent afval produceren, zou dat al veel impact hebben." Met het bedrijf Cistain adviseert Ernst met haar zus Bianca ontwikkelaars, bouwers en opdrachtgevers over de mogelijkheden van circulair bouwen bij andere projecten.

Ondertussen gaat het Hof van Cartesius de tweede fase in. Ernst: "We gaan kijken naar de mogelijkheden van de in het Werkspoorkwartier geplande materiaalhub, naar het reduceren van het gebruik van nieuwe materialen en naar meer toepassen van innovatieve materialen en biobased producten." De start is er: Ernst heeft de hand gelegd op een grote partij CLT-hout, cross-laminated timber. "Dat wordt de basis voor ons volgende ontwerp."

De tien R's

Het Hof van Cartesius maakt op productniveau gebruik van de circulariteitsladder. Deze ladder, ook wel de R9-strategie genoemd (Universiteit Utrecht), omvat tien treden van circulariteit. In afnemende volgorde van wenselijkheid:

1. Refuse: vermijden van het gebruik van nieuwe materialen 
2. Reduce: verminderen van het verbruik van schadelijke stoffen
3. Rethink: gebruikmaken van constructies die opnieuw inzetbaar zijn
4. Re-use: hergebruik van bouwmaterialen
5. Repair: repareren en hergebruiken
6. Refurbish: meubilair opknappen en gebruiken
7. Remanufacture: nieuwe producten maken uit tweedehands producten
8. Repurpose: nieuwe functies geven aan oude materialen
9. Recycle: materiaal hergebruiken
10. Recover: eigen energiewinning.

Dit is een verkorte versie van het artikel dat eerder verscheen in vakblad Stedebouw & Architectuur, nr. 5 2018. Het volledige artikel lezen? Download dan het magazine via de bibliotheek van Stedebouw & Architectuur (lidmaatschap benodigd).