'Als het ergens op de wereld lukt, dan is het hier'

Dachten we in 2005 nog dat ons land af was, nu zien we een existentieel ander beeld: allerlei systemen lopen tegen grenzen aan, terwijl het lijstje maatschappelijke opgaven steeds langer wordt. Dat betekent serieuze keuzes maken op gebiedsniveau. Als iedereen applaudiseert, kan het niet goed zijn, dan is het te abstract. Maar, als het ergens op de wereld lukt, dan is het hier: onze poldercultuur en nabijheid kunnen een exportproduct worden voor de aanpak van mondiale maatschappelijke opgaven.

Een gesprek met Co Verdaas, dijkgraaf van Waterschap Rivierenland en deeltijd hoogleraar gebiedsontwikkeling aan de TU Delft. “Een bevoorrechte en zeer gelukkige combinatie van kennisontwikkeling en bestuur”, ervaart de dijkgraaf. De Nationale Omgevingsvisie gaat over het besturen van Nederland, maar moet decentraal worden uitgevoerd. Dat vergt, zo stelt hij, juist nu, uitermate veel nieuwe kennis én bestuurskunst. “In de laatste grote nationale nota Ruimte dachten we dat Nederland wel zo’n beetje af was. Termen als energietransitie, circulariteit,  biodiversiteit en leefbaarheid kwamen er nauwelijks in voor. We richtten ons vooral op beheer en onderhoud.”

Nu schetst Verdaas een existentieel ander beeld.” De opgaven zijn zo groot en de fysieke ruimte is zo schaars dat we voor serieuze keuzes komen te staan. Wilde je voorheen woningen bouwen, dan zocht je ergens ruimte en begon je met bouwen; sectoraal en eendimensionaal. Tot aan de Coronacrisis, piepte en kraakte ons vervoersysteem, hebben we te maken met een energietransitie, met klimaatafspraken, verdienen de watervoorziening en waterbescherming aandacht, en doemen de eerste, in een verwachte reeks, problemen met stoffen op in het milieu, zoals stikstof en Pfas. Bouw je nu een woning, dan heb je met al die factoren rekening te houden.” Om de ernst te benadrukken: “Gelukkig heeft het begin dit jaar een paar keer hard geregend, want we zaten al bijna aan een droogterecord. Daarnaast doemen nieuwe problemen op zoals bodendaling en krimp. Het lijstje wordt alleen maar langer. We lopen tegen de grenzen van onze systemen aan.”

Als het gaat om de omgevingsvisie dan heb je te maken met maatschappelijke opgaven die grotendeels mondiaal zijn, maar lokaal moeten worden opgelost. Niet alles kan meer overal, dus moeten we met name op gebiedsniveau belangrijke keuzes maken: waar bouw je woningen, hoe bouw je ze en voor wie? Want waar gaan deze mensen werken en hoe verplaatsen ze zich? Daarbij is mobiliteit een grondrecht, dat moeten we nooit vergeten. De wil om te bewegen zit in ons genetisch materiaal. Dat moeten we accepteren en maakt het regelen van mobiliteit een randvoorwaarde voor woningbouw. Daarbij spreken we over een miljoen extra woningen. Onderzoeken tonen aan dat we hiervan ongeveer een kwart kunnen bouwen in de bestaande steden. Over dit deel van de opgave wordt veel gesproken en zien we ook wel mogelijkheden, maar waar we veel minder over praten, is dat we er dus niet aan ontkomen om zo’n driekwart van die opgave in het buitengebied te bouwen. Bouwen in deze gebieden betekent dat je daar iets niet kan doen, wat je er nu wel doet. En dat kan van alles zijn, landbouw, natuur, recreatie, stilte, noem maar op.

Kortom, de NOVI gaat over een visie op de inrichting van Nederland, maar er is geen simpel antwoord meer op alle vraagstukken en we zijn een gedecentraliseerde eenheidsstaat geworden. We kunnen niet anders dan intelligent vooruit struikelen, hoorde ik onlangs iemand zeggen, dat vind ik goed uitgedrukt. Mijn missie is om denken en doen samen te brengen. We moeten blijven nadenken over hoe we verbanden kunnen leggen tussen de opgaven. Hoe we verstandige keuzes kunnen maken, zonder elders schade te berokkenen. Hoe we samen kunnen optrekken, zonder uitvoeringskracht te verliezen.  Misschien moeten we eerst maar iets bouwen en ondertussen nadenken over de meest ultieme integrale plannen. Neem mobiliteit. Hoe gaan we ons verplaatsen in de toekomst? Kiezen we massaal voor zelfrijden en hoe verhoudt zich dat dan met het ov en wat betekent dit voor investeringen in de infra? Dat is een lastige discussie in het licht van de traditie om infra-investeringen voor de hele lange termijn vast te leggen. Maar die discussie moet wel gevoerd worden en op een verstandige manier. Vooralsnog wil niemand aan bestuurlijke tafels zijn eigen projecten graag opgeven. Maar alles kan niet meer overal. We zijn er echt aan toe om wat meer ontspannen met afspraken om te gaan. Zo zou je niet alleen de naam Infrafonds moeten veranderen naar Mobiliteitsfonds, maar zou de afweging moeten zijn dat investeringen zoveel mogelijk maatschappelijke doelen moeten dienen. Nu proberen we hier en daar met veel moeite energiedoelen te koppelen aan weginvesteringen. Maar we zouden dit moeten omdraaien: alleen als er gegronde redenen zijn koppel je niet. Dit vergt een nieuwe cultuur van werken en dat klappen we niet zo maar om. Ik zit in een studiegroep om een nieuw kabinet hiervoor handvatten te geven. We merken dat dit nog heel lastig is, maar het moet wel gebeuren. Uiteindelijk moet je als gemeenten in een gebied keuzes maken ten behoeve van het gebied. Dat kan betekenen dat de ene gemeente meer economische perspectieven krijgt toebedeeld, dan een andere. Bijvoorbeeld, vanwege uitbreiding van woningen en voorzieningen op basis van een verstandige keuze voor een ov-knooppunt in een gebied. Ik merk dat dit nog heel lastig is. En toch ben ik positief. Want als het ergens op de wereld lukt, dan is het hier. Onze  poldercultuur en nabijheid zouden zelfs nog wel een exportproduct kunnen worden voor de aanpak van mondiale maatschappelijke opgaven.

Dit interview van Nettie Bakker met Co Verdaas verscheen eerder in Verkeerskunde.